Od początku kinematografii nienaturalna szarość filmu była przedmiotem krytyki. Już w 1896 roku Maksym Gorki pisał o filmach braci Lumière:
Wszystko tam - ziemia, drzewa, ludzie, woda i powietrze jest zanurzone w monotonnej szarości. Szare promienie słońca na wskroś szarego nieba, szare oczy szarych twarzy i liście drzew są szare jak popiół. To nie jest życie tylko jego cień".

film kolorowany ręcznie, fot. Michał Pieńkowski

Nieposkromiona pasja wiążąca się z chęcią uzyskania barw na ekranach kin doprowadziła do powstania setek technik kolorowania. Szacuje się, iż już w latach 20. około 80% kopii filmowych było barwnych. Rozwój technik był podporządkowany produkcji filmu, jego naświetlaniu, wywoływaniu, czy nawet dystrybuowania. I tak, np. z chwilą wprowadzenia dźwięku manualne barwienie taśmy zostało utrudnione ze względu na niedogodności montażu.

Barwy większości kolorowanych filmów zostały bezpowrotnie utracone. Filmy wykonane na podłożu łatwopalnym, z chwilą wprowadzenia bezpiecznego nośnika były masowo przekopiowywane na czarno - białą taśmę ACETO. Z powodów bezpieczeństwa oryginalne materiały były niszczone wraz z pamięcią o ich autentycznej barwie.

Już w 1918 roku William Kelly wprowadził podział na filmy kolorowane (z ang. „coloured film") i filmy kolorowe lub tzw. filmy w naturalnym kolorze (z ang. „natural colour"). Rożnica dotyczyła nie tylko techniki wykonania, ale także wiązała się z zagadnieniami natury estetycznej. Filmy kolorowane, ręcznie malowane, czy wykonywane przy pomocy szablonu, były barwione najczęściej po naświetleniu taśmy. Przeznaczeniem tych procesów były fantastyczne, niekiedy odrealnione fabuły, opowiadające o dalekich egzotycznych krainach, prawdziwych i tych istniejących tylko w wyobraźni twórców. Filmy kolorowe opierały się na technologii taśmy filmowej, specjalnej emulsji najczęściej składającej się z trzech warstw, której zapis odzwierciedlał wszelkie gradienty barwne widzialne przez ludzkie oko. Filmy te były zarezerwowane dokumentom epoki lub fabułom umiejscowionych w teraźniejszości. I tak stolicą filmu kolorowanego był Paryż, głównie dzięki działalności firmy Pathé, tymczasem kolebką filmów kolorowych była Wielka Brytania i USA.


FILMY KOLOROWANE


FILMY KOLOROWANE RĘCZNIE

Trudno nie zgodzić się z Paolo Cherchi Usai, który ręcznie malowane filmy porównuje do średniowiecznych miniatur, nie tylko z racji rozmiaru (wielkości klatki), ale również przez wzgląd na ich mistyczną atmosferę. „Trompe l'oeil" filmu stwarzało wrażenie trójwymiarowości obrazu, ale przede wszystkim zabierało widza w krainę pięknych, czystych i iluzorycznych barw. 

Przyjęło się, że pierwszym ręcznie kolorowanym filmem jest taniec Annabelle (Annabelle Butterfly Dance) z 1894 roku. Jest to zaledwie jedno ujęcie, trwające kilkadziesiąt sekund. Warto pamiętać, że w tamtym czasie filmy wyświetlano z szybkością od 16 klatek na sekundę, a prace nad kolorowaniem tego jednego fragmentu trwały aż kilka miesięcy.

Najczęstszym motywem „fabularnym" wykorzystywanym w filmach ręcznie kolorowanych był „taniec motyla" (lub z ang. serpentine dance). Bohaterzy wirowali w obszernych pelerynach, które dzięki zamaszystym ruchom ramion powodowały powstanie wijących draperii - idealnego tła dla wyrafinowanych efektów barwnych.
Do ręcznego kolorowania filmów używano półprzezroczystych atramentów lub laserunkowych farb na bazie barwników pochodzenia nieorganicznego. Kolor aplikowano od strony emulsji, przez co żelatyna mogła łatwo absorbować barwniki na bazie wody lub spirytusu. Filmy ręcznie kolorowane rzadziej blakły.
Aplikacja farby uległa znacznej poprawie z chwilą wprowadzenia lup o bardzo dużym powiększeniu oraz ekstremalnie precyzyjnych pędzli. Możemy sobie wyobrazić jak wiele uwagi i czasu kosztowało nałożenie farby w granice konturów ludzi lub przedmiotów o średnicy ziarnka ryżu.
Zasadniczą wadą techniki była niepowtarzalność. Każda klatka była wyjątkowa, charakteryzowała się różną ilością barwnika i inaczej położoną farbą, przez co na ekranach kin powstawał niepożądany efekt deformacji kształtów.
Ze względu na koszty i czas jakie pochłaniało kolorowanie, w szybkim czasie doszło do wprowadzenia bardziej efektywnych rozwiązań. Filmy stawały się coraz dłuższe, co sprawiało, iż czasochłonne zabiegi były niepraktyczne. Pomimo wprowadzania nowych rozwiązań ręczne kolorowanie taśmy filmowej jest stosowane do dnia dzisiejszego.

 

SZABLON

Film kolorowany szblonem. Obraz z
http://www.brianpritchard.com/Tinting.htm

Ze względu na dynamiczny rozwój kinematografii rosła potrzeba zwiększenia produkcji filmowej. W celu podniesienia wydajności pracy i skrócenia jej czasu, pod koniec XIX wieku, zaczęto kolorować filmy przy użyciu szablonu.
Szablon to pierwsza technika, która odniosła spektakularny komercyjny sukces w branży filmowej, jedynie  w Stanach Zjednoczonych nie zyskała popularności. Swój rozkwit zawdzięcza pracy zachodnioeuropejskich producentów. Najważniejszą rolę w rozwoju techniki odegrała francuska firma Pathé, która jako pierwsza w 1905 roku ogłosiła patent na nową technologię pomysłu Meliesa i Gaumonta.
Filmy kolorowane szablonem wyróżniały się swoistą tematyką. Były to głównie dzieła historyczne, opowiadjące o egzotycznych podróżach lub te powiązane ze sferami fantazy.

 

Technika polegała na wycinaniu skalpelem fragmentów klatek filmowych przeznaczonych do kolorowania. Przykładając wycięty szablony do czarno-białej kopii filmowej pędzlem lub tamponem nakładano wodne farby, do których produkcji wykorzystywano najczęściej barwniki anilinowe. Było to istotne udogodnienie, które w znaczny sposób obniżyło migotanie obrazu widoczne zwłaszcza w filmach kolorowanych „z ręki". Doprowadziło to także do barwnego ujednolicenia kopii tego samego filmu. 

Etapy kolorowania szablonem. Obraz z "The History of Movie Photography" Brian Coe.

Dynamiczny rozwój firmy Pathé spowodował całkowite zdominowanie rynku "iluzorycznie" kolorowanych filmów przez Francuzów. Ze względu na bardzo rozbudowaną infrastrukturę Pathé nie miała liczących się rywali. Kolorowanie szablonem wymagało zatrudnienia rzeszy pracowników. W 1906 roku w fabrykach Pathé pracowało około 600 kobiet.

Robotnice firmy Pathé, pracujące przy kolorowaniu filmów. Obraz z "Moving Pictures: How They Are Made and Worked"

Ciągłe udoskonalanie kolorowania szablonem spowodowało znaczne zmechanizowanie procesu. w 1908 roku powstał specjalny system kolorowania Pathechrome oparty na pantografie, którego działanie odznaczała wyjątkowa precyzja.
Technika cieszyła się największą popularnością w latach 20. Kolorowanie przy użyciu szablonów często łączono z innymi technikami, np. z monochromatycznym barwieniem całej powierzchni taśmy (z ang. tinting).

 

WIRAŻ  

Tonowanie (z fr. virage, z ang. toning) nie zyskało aż tylu zwolenników i popularyzatorów co opisane poniżej monochromatyczne barwienie (z ang. tinting). Wiązało się to głównie z utrudnieniami technicznymi - potrzebą wykonania wielu kąpieli chemicznych w celu utrwalenia koloru. 

Obraz pochodzi z http://www.brianpritchard.com/Tinting.htm.

Tonowanie opierało się na metodzie barwienia emulsji taśmy filmowej polegając na zamianie, na drodze chemicznej, części związków srebra na kolorowe nieorganiczne związki soli metali. Niekiedy proces, ze względu na wykorzystanie związków metali, był nazywany metalicznym wirażem (z ang. metalic toning). Do tonowania używano m.in.:

  • żelazocyjanku żelaza (III), który dawał odcień błękitu pruskiego,
  • żelazocyjanku miedzi w wyniku którego otrzymywano kolor czerwony,
  • żelazocyjanku uranylu - czerwonawy brąz,
  • żelazocyjanku wanadu (tlenek wanadu) - żółto-zielony,
  • żelazocyjanku siarczku żelaza - ciepły brąz.



Wiraż jest łatwy w identyfikacji, charakteryzuje go niezabarwiona powierzchnia taśmy pozbawiona naświetlonych cząsteczek związków srebra, najczęściej w obrębie perforacji. Do identyfikacji rodzaju tonowania wystarczy oznaczenie metalu. Wiraż jest mniej stabilnym procesem, głównie z powodu wpływu dekompozycji nitrocelulozy na związki metali oraz z powodu działania promieni UV z lamp projektora. W celu wzmocnienia efektu wirażowania starano się usunąć nadmiar związków srebra, które nie brały udziału w reakcji z innymi metalami. W tym celu stosowano, od lat 20., specjalne kąpiele na bazie tiosiarczanu sodu, powodujące dość gwałtowny efekt „wybielania".
Taśma filmowa mogła być wirażowana dwukrotnie. Najczęściej była to kompozycja niebieskiego i różowego koloru.

MONOCHROMATYCZNE BARWIENIE TAŚMY FILMOWEJ (z ang. tinting)

Od początku lat 20. monochromatyczne barwienie całej powierzchni taśmy filmowej było jedną z popularniejszych metod kolorowania. Początkowo barwniki były nakładane ręcznie, np. pędzlami, tamponami i rolkami, jednak w krótkim czasie proces uległ całkowitemu zmechanizowaniu.

Jeden z pierwszych sposobów monochromatycznego barwienia taśmy filmowej polegał na wykorzystaniu kolorowych werniksów i lakierów. Proces przeprowadzano najczęściej od strony  podłoża nakładając werniks sprejem, bądź pędzlem. Jedną z charakterystycznych cech tej techniki było pokrywanie taśmy jedynie pomiędzy ścieżkami perforacji, w taki sposób, aby krawędzie pozostawały bezbarwne.

Kolejny bardzo popularny sposób polegał na użyciu barwników rozpuszczalnych w wodzie. Taśma była zanurzana w specjalnym roztworze, aż po uzyskanie oczekiwanego efektu. Poszczególne barwy odpowiadały pojedynczym scenom lub ujęciom filmu. Monochromatycznie barwione taśmy redukowały kontrast obrazu, dlatego rekomendowano, aby kopie przeznaczone do barwienia miały jego „zapas". Główną wadą procesu była zauważalna dla ludzkiego oka nierównomierność nasycenia koloru, zależna od czasu przebywania taśmy w roztworze barwiącym oraz od intensywności jego działania. W jednej kopii filmowej stosowano do 9 barw.

Cud nad Wisłą, fot. Monika Supruniuk
Największe  uznanie zyskały fabrycznie kolorowane taśmy produkowane od 1910 roku. Surowiec był przeznaczony do bezpośredniego naświetlenia filmu. Eastman Kodak oferował w swoich katalogach taśmy w dziewięciu kolorach: czerwonym, różowym, pomarańczowym, bursztynowym, świetlistym bursztynowym, żółtym, zielonym, niebieskim i lawendowym. W latach 20. produkcja była tak wielka, że ceny taśm kolorowanych nie różniły się od tych czarno-białych. Barwniki użyte w tym przypadku musiały być nieczułe na działanie roztworów chemicznych obróbki laboratoryjnej. Taśmy nie stwarzały problemów podczas kopiowania, a ich barwa była dużo bardziej stabilna i odporna na działanie światła projektora. Lista odcieni barw używanych w tym procesie niekiedy dochodziła do setki. Z chwilą narodzin filmu dźwiękowego (lata 20.) użycie dotychczasowej gamy kolorystycznej bez powodowania zakłóceń stało się niemożliwe. Kres kolorowania wydawał się przesądzony. Starania „reanimacji" procesu monochromatycznego barwienia podjęła firma Eastman Kodak produkując specjalne taśmy o nazwie Eastman Sonochrome Tinted Positive Films, które jednak nie zyskały szerokiego uznania.

Monochromatycznie barwione filmy na ogół były bardzo ciemne. Wiązało się to z absorpcją barwy przez światło projektora (od 25% do 95%). Oglądanie takich filmów było uciążliwe, gdyż z czasem ludzkie oko ulegało zmęczeniu. Jeżeli kolor był stosunkowo słaby po kilku minutach widzowie przestawali go dostrzegać. Ta zależność była znana od samego początku produkcji filmowej, co udowadniają intensywne barwy długich scen i nienasycone krótkich.

Poszczególne barwy były przypisywane odpowiedniemu nastrojowi scen.  Bursztynowy, sepia i żółty były zarezerwowane scenom w świetle dziennym, zaś czerwony dynamicznej akcji. Niebieskozielony odzwierciedlał tajemniczość lub ukazywał nadmorski pejzaż, niebieski umownie charakteryzował noc.

Głównym powodem zaprzestania produkcji monochromatycznie barwionych filmów było wprowadzenie kina dźwiękowego. Produkcja filmu dźwiękowego nie zakładała łączenia filmu z fragmentów taśmy. Cała kopia była naświetlana „w ciągu" w celu uniknięcia nawet najmniejszych przerw ścieżki dźwiękowej, które mogły powodować trzaski podczas projekcji. Natomiast system monochromatycznego barwienia filmu opierał się na sklejaniu różnokolorowych scen i ujęć w gotową kopię. Jednak nie był to jedyny powód końca „iluzorycznie" kolorowanych filmów. Na wyparcie ich z całkowitego obiegu największy wpływ miał gust publiczności.

 c.d.n.


Strona Internetowa współfinansowana przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu
Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko.
Główny serwis POIiŚ