Rok 1774. Ze stypendium we Francji wraca do kraju Tadeusz Kościuszko. Liczy, że król Stanisław August Poniatowski wykorzysta jego umiejętności wojskowe dla dobra ojczyzny. Niestety, król za namową przyjaciółki ambasadora rosyjskiego Stackelberga, odmawia. Rozgoryczony Kościuszko udaje się do Sosnowicy. Wojewoda Sosnowski przyjmuje go bardzo serdecznie. Po naradzie z żoną proponuje mu, by udzielał lekcji francuskiego i rysunku Ludwice, ich córce. Młodzi wkrótce zakochują się w sobie. Ich miłość krzyżuje plany wojewodziny, która chciałaby, by jej córka wyszła za zamożnego arystokratę. Natomiast dla Kościuszki "przeznaczyła" swoją kuzynkę, Karolcię Zenowiczównę.

Tymczasem wojewoda Sosnowski wygrywa w karty ziemie szarogrodzkie, należące do księcia Stanisława Lubomirskiego. Obiecuje, że ten majątek, jako posag, zostanie w rodzinie, jeśli Józef, syn Lubomirskiego, poślubi Ludwikę. Wkrótce młody Lubomirski przyjeżdża do Sosnowicy. Ludwika zmuszona jest spotykać się z Tadeuszem potajemnie. Któregoś dnia dochodzi między dwoma rywalami do pojedynku. Ludwika mdleje. Wojewoda Sosnowski uznaje Kościuszkę za niegodnego ręki jego córki.
Z pomocą Angeliki, siostry Ludwiki i Paszkowskiego, adiutanta Kościuszki, młodzi postanawiają uciec, by wziąć potajemny ślub. Potem mają zamiar wrócić do Sosnowicy, by wybłagać u wojewody zgodę na ich małżeństwo. Ktoś zdradza ich plany Sosnowskiemu, który wysyła za uciekinierami pościg. Ludwika, złapana w powozie w drodze do kościoła, wraca do rodzinnego domu. Kościuszko zostaje zatrzymany w kaplicy. Związany, trafia do wiejskiej chaty. Uwolniony po jakimś czasie, wsiada na statek i odpływa do Ameryki.  

Pierwsza miłość Kościuszki, zrealizowana w schyłkowym okresie kina niemego, to jeden z najbardziej nietypowych filmów w polskiej kinematografii przedwojennej. Spiritus movens całego przedsięwzięcia był Tadeusz Piętowski, Polak, który przyjechał z Ameryki, gdzie pracował w polskim oddziale wytwórni Fox.
Z lakonicznych informacji na temat produkcji można wnioskować, że film powstał niejako na zamówienie amerykańskiej Polonii, która  prawdopodobnie w dużej mierze go sfinansowała.

Pierwsza miłość Kościuszki była reklamowana jako „wielki film historyczny”, odsłaniający prywatne życie Tadeusza Kościuszki. Poznajemy je w czasie, kiedy zakochał się w Ludwice Sosnowskiej, przed decyzją o wyjeździe i walce o niepodległość Ameryki. Film miał być zrealizowany z rozmachem, zdjęcia kręcono m.in. w Warszawie, Wilanowie i Sosnowicy. W obsadzie pojawiło się bardzo wiele osób, ale większość z nich, także odtwórca głównej roli, nie miała prawdopodobnie żadnego doświadczenia aktorskiego. Ich nazwiska nie występują w innych źródłach. Wyjątkami są: Andrzej Karewicz i Maria Wrońska, którzy później jeszcze kilka razy stanęli przed kamerą oraz debiutujący tu Andrzej Pluciński, który występując pod pseudonimem Szalawski, został po wojnie znanym aktorem.

Realizację filmu cechuje bardzo niski poziom, zdjęcia pod względem technicznym są słabej jakości, przeważają sceny statyczne, w których nieporadność aktorów potęguje negatywną ocenę filmu. Całość sprawia wrażenie nieudanego przedsięwzięcia amatorskiego.
Pierwsza miłość Kościuszki była pokazywana najpierw w Stanach Zjednoczonych – prawdopodobnie w sierpniu 1929 roku w Chicago, a w październiku – w Nowym Jorku.
Premiera w Polsce odbyła się 25 grudnia 1929 roku w kinie Akropolis przy ul. Nowy Świat 63.

Do naszych czasów przetrwały jedynie fragmenty filmu.

„Kino Akropolis wyświetla na otwarcie film polski z wielu względów interesujący. Pomyślany z nielada rozmachem, mniej szczęśliwy w wykonaniu, zdradza on, z jednej strony, wielkie i chwalebne ambicje, z drugiej – żałosny brak doświadczenia i techniki. Autor scenariusza (Piętowski) projektował zapewne jakąś logiczną całość, z której jednak, po operacji montażu, pozostały „disiecta membra”, posklejane licznemi napisami. Reżyser (p. Jerzy Orthon) będzie – kto wie? – dzielnym i pożytecznym pionierem polskiej sztuki filmowej, jeśli, zamiast zaczynać od końca t. j. od robienia wielkich filmów historycznych, zacznie od początku t. j. od praktyki w jakiejś poważnej wytwórni zagranicznej.

Być może zresztą, że pomimo krzyczących braków i błędów, film byłby jednak miłem i atrakcyjnem widowiskiem (choćby ze względu na temat, szczęśliwie wybrany), gdyby zdjęcia stały na wysokości wymagań. Niestety, obaj operatorzy (pp. Bigoszt i Piętowski) poza jednym ładnie uchwyconym momentem (modlitwa Ludwiki Sosnowskiej przed pojedynkiem Kościuszki z Lubomirskim) nie umieli sobie dać rady z robotą zresztą niełatwą, bo właśnie filmy kostiumowe wymagają dużej rutyny w charakteryzacji, oświetleniu i zdjęciach, nie mówiąc już o reżyserji.

Znacznym plusem filmu jest dość wartki i potoczysty rytm, który wskazuje, że jego twórcom nie brak „nerwu” kinowego. Sykstus Lewicki, w roli Kościuszki, odznacza się dobrze skomponowaną maską, jednakże brak jej wyrazu: ta maska jest, niestety, martwa. Lepszy i wyrazistszy jest Andrzej Karewicz jako młody książę Józef Lubomirski. Z pośród postaci epizodycznych wyróżnia się przepyszna głowa starego ks. Lubomirskiego, jak gdyby zdjęta z obrazu Matejki”.

(Pierwsza miłość Kościuszki, Kurier Warszawski 1930 nr 3)

„Może 10 lat temu film Pierwsza miłość Kościuszki mógł był liczyć na jaki taki sukces moralny i kasowy. Dzisiaj jest to już niepodobieństwem. Nie można się nawet zastanawiać nad tym produktem i doszukiwać jakichkolwiek cech dodatnich, albowiem jest on zaprzeczeniem wszystkiego, co kinematografja ostatnich czasów przyniosła, tak pod względem zdjęć, jak pod względem szminki, gry, światła etc.
P. Sykstus Lewicki, pomijając już, że bardzo mało przypomina bohatera racławickiego, w dodatku poza nieschodzącym mu z ust, błędnym uśmiechem, wogóle nie gra. Marja Wrońska nie umie się poruszać w krynolinach – salon królewski przypomina z „bogactwa” i manier dworek szlagoński na dalekich kresach, w którym godna imość pani dziedziczka przyjmuje sąsiadów kawą z kożuszkiem. Jedyny reprezentant typu „rasowego” i zewnętrznie mniej więcej dworskiego, to Andrzej Karewicz. Kilka jest prześlicznych fragmentów Wilanowa i koniec".

(MJW, Akropolis: Pierwsza miłość Kościuszki, Kurier Poranny 1930 nr 6)

„Przed Trędowatemi byłby ten obraz rewelacją, ale dziś? Nieco spóźniony eksperyment! Stara technika, słabe zdjęcia prócz niektórych uroczych fragmentów wilanowskich, fatalny zespół, kobiety brzydkie i szminką postarzałe. P. Sykstus Lewicki, grający Kościuszkę, nie przypomina go zupełnie, nawet z najmłodszych lat bohatera, zwłaszcza ten uśmiech bezmyślny, który mu nie schodzi z ust, ta nieumiejętność salutowania, ruszania się, wywiera wrażenie wręcz komiczne.

Dwór wykwintnego króla Stasia wygląda na zapadły dworek szlachecki, w którym by jejmość pani dziedziczka przyjmowała swoich sąsiadów kawusią z kożuszkiem. Jedynie możliwie wyglądającym, przystojnym i rasowym, jest A. Karewicz, grający Lubomirskiego – pozatem jeden wielki nonsens”.

(Pierwsza miłość Kościuszki, Polska Zbrojna 1930 nr 5)

Andrzej Karewicz, aktor grający rolę księcia Józefa Lubomirskiego, tak wspominał realizację filmu Pierwsza miłość Kościuszki:

„Podczas zdjęć nie mogłem się uskarżać na brak niezwykłych wrażeń. Koń spłoszony gwizdkiem lokomotywy omal nie rzucił mnie pod pociąg. Drugi wypadek – drogą jechała kareta, a ja, jako książę Lubomirski, miałem ją dopędzić przed aparatami; gdy koń, pędzący galopem, ujrzał aparat, dał susa w prawo i uderzył mną o drzewo. Przy upadku złamałem 2 palce lewej ręki; nadomiar jeden z pędzących za mną koni stanął mi kopytem na głowie, a prócz tego kareta – przejechała po mnie. Ładny bukiet, co? Leżałem potem kilka tygodni w szpitalu”. 

(Film jest niebezpieczniejszy od wojny! rozmowa z Andrzejem Karewiczem, Kino 1930 nr 32)

• Materiały prasowe
• Programy filmowe

Informator filmowo-teatralny 1930, nr 17

Fragment programu filmowego